شیخ مفید، عالم هوشمند جهان تشیع
نهم آذر روز بزرگداشت عالم نامی شیعی «محمد بن محمد بن نعمان» با کنیه ابوعبدالله، مشهور به شیخ مفید می‌باشد.
ایشان متکلم و فقیه قرون چهار و پنج ه.ق. بود. محل تولد او در عُکبَری در نزدیکی بغداد بود. روز تولد شیخ مقارن با میلاد علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام)، سال 336 ه.ق. بود. پدرش شغل معلمی داشت و بدین جهت شیخ مفید به «ابن المعلم» مشهور بوده است. «عکبری و بغدادی» نیز دو لقب دیگر او هستند. وی از دانشمندان بزرگی به شمار می‌رود که در پیشرفت احکام الهی در جامعه تأثیر تربیتی ماندگاری داشته‌اند و آثار گرانبها و جاویدانی را از خود به جای گذاشته‌اند. درخصوص ملقب شدنش به مفید در منابع تاریخی نقل شده است: "در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند ".
شیخ مفید قرآن و علوم مقدماتی را نزد پدر فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل همراه او به بغداد رفت و توانست از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه و سنی بهره ببرد. شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه ازجمله برجسته ترین استادان شیخ مفید هستند. وی از حدود ۴۰ سالگی ریاست و مرجعیت شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده‌دار شد و در دفاع از عقاید شیعه، با علمای دیگر مذاهب مناظره می‌کرد. او که خود به درجه استادی بی‌رقیب دست یافت، از شاگردانش نیز اساتید به نامی همچون شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجّاشی به جرگه‌ی علمای خوش نام پیوستند.
بستگان و علمای نزدیک به شیخ در شرح ویژگی‌های فضایل و اخلاقیّات وی گفته‌اند: "بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه یعنی استاد استادان صوفیان» می‌خوانند، بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن یا تدریس می‌شد".
او فقیه و دانشمند کلامی شیعی بود، از اینرو، بسیار در علم کلام تبحر داشت؛ به بیان روشن در فقه و کلام از هر مدّعی دیگر در عصر خویش برتر بود و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت. شیخ طوسی در کتاب الفهرست، مفید را فردی تیزفهم، حاضرجواب و پیشتاز در دانش‌های کلام و فقه معرفی کرده است. ابن ندیم نیز شیخ مفید را با وصف «رئیس متکلمان شیعه» ستوده است و در علم کلام بر دیگران مقدم دانسته و وی بی‌همتا توصیف نموده است.
بینش افروزی و دانش آفرینی او در ترکیب با آگاهی از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف باعث شد که او را سلسله جنبان نهضت فکری و علمی شیعه در قرن چهارم هجری بدانند. هر چند علم کلام پیش از مفید نیز درمیان شیعیان پیشینه داشته است، ولی به سبب اعمال محدودیت‌های سیاسی دستگاه حاکم در کار شیعیان، این موضوع از مرحله تألیف و تدوین کتاب تجاوز نمی‌کرد، پیش از مفید، شیخ صدوق که رئیس شیعیان بود، سبک ساده‌ای را در تصنیف و تألیف به وجود آورده بود و آن را بـه صورت املا به صورت ساده به مستمعان القا می‌کرد، مفید نیز در پیگیری مکتب استاد کوشید و با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را به روی شیعیان باز کرد. شیخ مفید با تدوین علم اصول در فقه شیعه، روشی جدید و متفاوت در اجتهاد فقهی ارائه داد و پایه‌گذاری کرد که در قیاس با دو روش فقهی رایج یعنی عقل‌گرایی افراطی و اکتفا کردن به روایات بدون توجه به عقل، راهی میانه را می‌پیمود و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد و سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت. بدین جهت وی تدوین‌کننده دانش اصول فقه شیعه قلمداد می‌شود.
در دوره شیخ مفید گفتگوها و مناظرات علمی بین علمای بزرگ مذاهب مختلف اسلامی، و در موارد بسیاری در حضور خلفای عباسی، در بغداد برگزار می‌شد. شیخ مفید در این جلسات حاضر می‌شد و پاسخگوی نقدهای وارد شده به مذهب شیعه بود.
حافظه خوب و ذهن دقیق بهره‌مندی او از نعمت الهی بود به گونه‌ای که در پاسخ به سؤالات توانایی درخور تحسینی را آشکار نمود. بنا بر گفته‌ی شیخ طوسی، شاگرد برجسته شیخ، او مؤلف و دارنده‌ی بیش از ۲۰۰ جلد کتاب کوچک و بزرگ از جمله المقنعة ، الفرائض الشرعیة، احکام النساء، الکلام فی دلائل القرآن، وجوه اعجاز القرآن، النصرة فی فضل القرآن، اوائل المقالات، نقض فضیلة المعتزلة، الافصاح، الایضا است. آثار او در چندین رشته علمی قابل دسته‌بندی است. معروف‌ترین اثر شیخ مفید در علم فقه «المُقنَعَة»، در کلام «اوائل المقالات» و در شرح حال‌نگاری «امامان الاِرشاد» است. به گفته بعضی از اهل قلم، علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی شیخ، لقب «مفید» را در نتیجه مباحثه با وی بر او نهاد.
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال 413 ه.ق. در بغداد و پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت. او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک حرم مطهر امام جواد(علیه‌السلام) منتقل گردید. مزار وی اکنون در حرم کاظمین(علیه‌السلام) قرار دارد.
گردآوری: بیگلری
منابع:
گزارش