امیرکبیر، نیک‌مرد جهان سیاست
2۰ دی ماه روز شهادت میرزا تقی خان امیرکبیر است؛
مردی دارای خلوص نیت و سیرتی پاک که برای آباد کردن ایران از هیچ تلاشی دریغ نکرد. میرزا محمد تقی خان فراهانی معروف به امیر کبیر، اولین صدر اعظم ایران در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار در سال‌های 1227 تا 1230 خورشیدی بود. مدّت صدرات وی کوتاه بود و تنها 39 ماه بر این کرسی تکیه زد، امّا اصلاحات بسیاری را در ابعاد مختلف دنبال کرد. صدر اعظم با کفایت ایران را با القاب مختلفی مانند کربلایی محمد تقی، میرزا محمدتقی‌خان، مستوفی نظام، وزیر نظام، امیر نظام، امیر کبیر و امیراتابک اعظم خطاب می‌کردند.
میرزا تقی فراهانی در 19 دی سال 1185 خورشیدی در روستای هزاوه منطقه فراهان از توابع شهرستان اراک دیده به جهان گشود. کربلایی قربان نام پدر و فاطمه نام مادر او می‌باشد. این بانو از موهبت عمر طولانی برخوردار بود. او مرگ هر دو فرزند خود، محمد تقی و محمد حسن، را شاهد بود. میرزا محمدتقی‌خان با کودکان خردسال قائم مقام اول هم بازی بود. در منابع تاریخی نقل شده‌است که در کودکی سِرو وعده‌ی ناهار فرزندان قائم مقام اول برعهده او بود و به این دلیل مجبور بود برای جمع‌آوری ظروف غذا در حجره‌ی معلم کودکان قائم مقام منتظر بماند. در این زمان آنچه را معلم به آن‌ها می‌آموخت، میرزا تقی کوچک فرامی‌گرفت. روزی قائم مقام برای گزینش فرزندانش وارد شد و هر چه از آن‌ها پرسید جواب درست ندادند و میرزا تقی پاسخ می‌داد. او وقتی هوش و درایت و علاقه وافر این پسر را دید در تعلیم و تربیت وی کوشش کرد. امیر در خانهٔ قائم‌مقام تربیت شد و در جوانی توانست سِمت منشی‌گری قائم‌مقام را به‌دست آورد.
امیرکبیر دو بار ازدواج کرد. ازدواج اول وی با «جان‌جان خانم» (دختر حاج شهبازخان،عموی امیرکبیر) بود. دومین همسر امیر، یگانه خواهر تنی ناصرالدین‌شاه بود، که «ملک‌زاده خانم» نام داشت و به عزت‌الدوله ملقّب بود،و در ۲۶ بهمن ۱۲۲۷ (۲۲ ربیع‌الاول ۱۲۶۵ ق) با وی ازدواج کرد. او دختر محمد شاه و مهد علیا بود. عزت‌الدوله در شانزده سالگی به عقد امیر درآمد. امیر در این هنگام حدود چهل و سه ساله بوده‌است. این ازدواج ظاهراً به خواست و اشاره ناصرالدین شاه صورت گرفته است. امیر از نخستین همسر خود «جان جان خانم» سه فرزند(دو دختر و یک پسر) داشت و از عزت الدوله نیز دو فرزند دختر داشت.
وی در مدت ۳ سال و دو ماه و بیست وهشت روز پذیرش مقام صدراعظمی ناصرالدین شاه قاجار توانست منشا خدمات فراوانی برای کشور گردد. اقدامات امیرکبیر مخالفت‌های فراوانی را از بیرون و حتی اندرون دربار به دنبال داشت اما امیرکبیر بی‌توجه به مخالفت‌ها برای تغییرات زیربنایی و اساسی برای پیشبرد توسعه‌ی ایران تلاش نمود.
امیرکبیر زمانی که به صدارت رسید به نقص و کمبود مؤسسات فرهنگی و علمی آگاه بود و معتقد بود ایران از نظر علوم و تمدن جدید بی‌بهره است و اگر بخواهد تحولاتی را در کشور ایجاد کند باید جوانان ایرانی بهره‌ای از تمدن و علوم مختلف کسب کنند. او دو مسافرت به خاک روسیه داشت و در این سفرها نظام تعلیم و تربیت ملل اروپایی را بررسی کرد و لازم دید اگر بخواهد دوشادوش آن کشورها پیش برود، ۲ راه پیش رو دارد: یا باید عده‌ای را برای تحصیل به اروپا بفرستد و یا اینکه عده‌ای از معلمین اروپایی را به ایران اعزام کند. دایر کردن مدرسهی دارالفنون برای آموزش و انتقال دانش و فناوریهای نوین به فرزندان واجبالتعلیم ایرانی را میتوان مهم‌ترین خدمت وی محسوب کرد.
همچنین انتشار روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه، رسیدگی به وضع مالیه(امیر در دوران صدراعظمی خود با رشوه خواری به مبارزه برخاست)، حذف القاب و عناوین(وی القاب و عناوین فرمایشی را موجب زیان‌های اجتماعی می‌دانست و کاربرد واژه‌ی «جناب» را کافی می‌دانست)، اهتمام به اصلاح رفتار درباریان( این مرد بزرگواربه رفتار درباریان و مأموران خود بسیار اهمیت می‌داد و معتقد بود رفتار آن‌ها باید سرمشق مردم باشد و مقام و شغلشان نباید باعث تعدّی و ظلم به مردم شود)، اصلاحات اجتماعی(مبارزه با لاابالیگری، قمه‌کشی و لوطی‌گری به ویژه در دوره‌ی دولت حاجی میرزا آقاسی و منسوخ کردن حمل سلاح سرد و گرم)، ایجاد قراولخانه( محل استقرار سربازان به ویژه در یک فرسنگی دارالخلافه یعنی تهران)، اصلاح وضع چاپارخانه دولتی(به نظر امیر عدم وجود و کاربرد وسایل ارتباطی بین شهری یکی از مشکلات تجاری و اقتصادی بود)، توجه به تولید و آبادی اراضی(به خصوص اجرای طرح‌های سدسازی)، مبارزه با شکنجه در زندان‌های دولتی، ساماندهی ارتش(وی بعد از آغاز اصلاح اقتصادی ایران، همّت خویش را مصروف اصلاحات نظامی نمود، زیرا باور داشت ارتش روح کشور است و کشوری قدرتمند خواهد بود که ارتش نیرومندی داشته باشد)، اصلاحات مذهبی(بست نشینی یک حرکت به جهت فرار از جرم یا ظلم به اماکن مذهبی برای فرد مورد تعقیب قانون است. نخستین کسی که با بست نشینی به‌طور جدی مبارزه کرد امیرکبیر بود)، اسلام آوردن مردم شوشتر(در دروه‌ی صدارت امیر کبیربیش از 80 درصد شوشتری‌ها بر آیین مندابی بودند)، خاموش کردن شورش محمدحسن خان سالار(محمدحسن خان سالار والی خراسان، در عهد ناصرالدین شاه، که طرفدار تجزیه‌طلبی و جدایی خاک خراسان از ایران بود)، گسترش حوزهی فعالیت وزارت امور خارجه(تأسیس سفارتخانه‌های دائمی در لندن و سن‌پترزبورگ، راه‌اندازی کنسولگری در بمبئی وعثمانی و قفقاز، تربیت نیروی جدید برای خدمت در این وزارت‌خانه، تنظیم دفتر اسناد سیاسی و به کارگیری استراتژی سیاسی معروف به «سیاست موازنه‌ی منفی» از جمله سایر اقدامات تأثیرگذار او براساس توانمندی‌های حکومتی و کشورداری یک رجل سیاسی موفق به شمار می‌آیند.
کوشش خالصانه‌ی امیرکبیر که نگاه و سیاست اصلاح‌گرانه به نفع عموم ملّت و سرزمین ایران را پیشه‌ی خود قرار داده بود، به مذاق دربار نشینان و ایادی آنان و از دیگر سو عوامل استعمارگر خارجی خوش نیامد و در پی دسیسه‌چینی‌های مخالفین، پس از چند صباحی این مردِ کارزار از جایگاه صدرات به دستور ناصرالدین شاه عزل، برکنار و به شهر کاشان تبعید گردید. شاه که از ناحیه او احساس خطر می‌کرد دستور قتل او را در حمام فین کاشان صادر نمود.
درباره محل خاکسپاری امیرکبیر همه منابع تاریخی اجماع دارند که پیکر میرزا تقی‌خان امیرکبیر ابتدا در همان کاشان دفن شد. به گفته میرزا جعفر،حقایق‌نگار خورموجی، پیکر امیر را روز بعد از شهادت به قبرستان «پشت مشهد» کاشان بردند و کنار قبر «سید محمد تقی پشت مشهدی» از علمای مشهور کاشان به خاک سپردند. چند ماه بعد، با پیگیری‌های عزت‌الدوله، همسر امیرکبیر و لزوم عمل به وصیّت امیر، جسدش را به کربلای معلی منتقل کردند. پیکر او در مقبره‌ای در رواق شرقی حرم مطهر امام حسین(ع) آرام گرفت.
عزم و والامنشی امیر در دگرگونی و رفع نابسامانی‌ها چنان در بین سیاسیون دول بیگانه زبانزد و شناخته شده بود که حتی سفیر و کارکنان سفارت انگلستان نیز با اقرار خود، مهر تأیید بر این موضوع زده‌اند. منشی سفارت انگلیس در تهران، شخصیت امیر و کردارش را چنین توصیف کرده است:" ...امیر نظام به کلی فراتر از آن بود که کسی بتواند او را به رشوه بفریبد. روزها و هفته‌ها می‌گذشت که از بام تا شام کار می‌کرد و نصیب خود را همان وظیفه مقدس می‌دانست. دشواری‌ها و نیرنگ‌ها نیز او را از کار، سست و دل سرد نمی‌ساخت. اگر امیر نظام در همه نقشه‌هایش کامیاب نگردید، کاستی از دانایی و نیروی کارش نبود؛ تقصیر از آنان بود که در یاره‌ی او کوتاهی کردند".
گردآوری: بیگلری
منابع:
گزارش